Rövşən Ağayev: “Büdcənin şəffaflığı və hesabatlılığı bu şəkildə yeni dövrün, yeni mexanizmlərin tələblərinə uyğunlaşdırılmaldır”
Azərbaycan Açıq Hökumət Platformasının üzvü İctimai Maraqlar Naminə Vətəndaş Təşəbbüsləri İB AR Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının dəstəyi “Açıq Hökumətin Təşviqinə dair Hökumət-Vətəndaş Cəmiyyəti Dialoqu Platformasına institusional və proqram dəstəyi” layihəsini icra edir. Layihə çərçivəsində korrupsiyaya qarşı mübarizə şəffaflıq və hesabtlılıq, yaxşı idarəetmə sahəsində ixtisaslaşmış QHT rəhbərləri və ekspertlərindən seriya müsahibələr alınır. Növbəti müsahibimiz tanınmış iqtisadçı ekspert Rövşən Ağayevdir.
- COVİD-19 pandemiyası dövründə zərərçəkən sahibkarlıq subyektlərinə və əhalinin aztəminatlı hissəsinə yardımların təyin edilməsi zamanı meydana çıxan çətinliklər və problemlər bir daha göstərdi ki, şəffaflıq və hesabatlılıq, dürüst uçot və statistika nə qədər vacibdir. Bu həmçinin Azərbaycanda bu sahədə problemlərin hansı təhlükəli həddə olduğunu da göstərdi. Necə düşünürsünüz hazırda bu sahədə sahmanyaratmaq üçün Azərbaycan hökumətinin qarşısında duran həllivacib məsələlər hansılardır? Yəni hardan başlamaq və davam etmək lazımdır?
Statistik uçotla bağlı biz ciddi problemlər gördük. Sahibkarlıqla bağlı məsələ az problemli oldu, bunun da səbəbi son iki-üç ildə vergi uçotu ilə bağlı xeyli dəqiqləşdirmələr aparıldı, şəffaflığın təmin olunması istiqamətində addımlar atıldı, yəni sahibkarlara münasibətdə həm sahibkarların uçotu məsələsi, elektron qaimələrin tətbiqindən sonra sahibkarlıq dövriyyəsinin müəyyən olunması məsələsi bir xeyli problemi aradan qaldırdı. Hökumətin prinsipcə sahibkarların real dövriyyəsini görərək itkilərinin hesablamaq imkanı daha genişdir nəinki əhaliyə münasibətdə. Düşünürəm ki, əhaliyə, xüsusilə işsizlərə, münasibətdə daha ciddi problemlər oldu. İlk mərhələdə 200 min nəfərə yardım verilməsi məsələsi var idi, daha sonra birdən birə sayı 600 minə qədər artdı. Bilirsiniz ki, Azərbaycanda qeyri-rəsmi məşğulluğun miqyası həddindən artıq böyükdür. Və problem məhz işsizlərin uçotundan başlayır. Əgər rəsmi məşğulluğun payı, rəsmi əmək müqaviləsi əsasında çalışan işcilərin ümumi məşğulluq payı dünyada ən az 90-95 % ətrafında dəyişir, Azərbaycanda isə təəsüf ki, bu göstərici təxminən muzdlu işcilərə münasibətdə 35 %, fiziki şəxs kimi sahibkarlıqla məşğul olanların sayını da bunun üzərinə gəlsək ən yaxşı halda 40-45 % təşkil edir.
Bu gün Azərbaycanda əmək qabiliyyəti yaşında olan əhalinin ən yaxşı halda 40-45 % rəsmi olaraq uçota alına bilir. Və COVİD-19 pandemiyası dövründə dəstəklənməsi vacib olan əhaliyə münasibətdə ən ciddi problemi işsizlərə, yəni məşğul əhaliyə münasibətdə ortaya çıxdı. Düşünürəm ki, bundan sonrakı mərhələdə hökumətin qarşısında duran məsələ fövqəladə hallarda, yəni bu tip situasiyalarda, hökumətin hansı sosial qruplara, kimə dəstək verməli olduğunu, nə dərəcədə effektiv olduğunu problemini həll etmək üçün məşğulluq, işsizlik statistikasının aparılması problemi həll olunmalı, bu statistika çox şəffaf, statistik uçot effektiv və etibarlı olmalıdır.
- Son illər hökumətin iqtisadiyyatın tənzimlənməsində əsas fəaliyyətlərindən biri kimi “kölgə iqtisadiyyatına” qarşı mübarizəni qeyd etmək olar. Vergi qanunvericiliyinində aparılan dəyişikliklər, e-qaimə sisteminin tətbiqi, nağdsız ödənişlər, əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirilməsi və digər addımlar məhz buna hədəflənib. Necə düşünürsünüz hökumətin bu istiqamətdə dönüş əldə etməsindən danışmaq olarmı? Bu fəaliyyətdə əsas hansı problemləri qeyd edərdiniz?
Müəyyən nailiyyətlər , ilkin müsbət nəticələr haqqında danışmaq mümkündür. Xüsusilə bu vergi , gömrük sistemində özünü göstərdi. Çünki 2018-ci ildə vergi, gömrük sistemində müəyyən addımların atılması başlanılmışdı, amma nəticələr özünü 2019-cu ildə göstərdi . Biz nəyin şahidi olduq? Müsbət dəyişiklər ilk növbədə özünü vergi, gömrük yığımlarında göstərdi. Son iki ildə , 2015-2017-ci il dövrü ilə müqayisə etsək, büdcəyə orta hesabla 2,5-3 milyard manata yaxın əlavə vəsait cəlb etmək mümkün oldu. Və bu gömrükdə rəsmiləşdirmələrin artması , vergilərin qanunvericiliyin tələblərinə uyğun tətbiqi , elektron qaimə sisteminin tətbiqi, müxtəlif vergi güzəştlərinin verilməsi, sahibkarların vergi uçotuna düşməsi üçün stimullaşdırıcı addımların artırılması hesabına oldu, görülən işlər müəyyən effektlər verdi. Əlbətdə bu işin başlanğıcı idi, ilkin nəticələr idi, və biz deyə bilmərik ki, bu “kölgə iqtisadiyyatına” nə dərəcədə təsir göstərdi. Nəyə görə deyə bilmirik, çünki hökumət “kölğə iqtisadiyyatının” real miqyasını ortaya qoymadı. Arzuolunan o idi ki, bu islahatlara başlayanda hökumət obyektiv hesabatını, hesablamasını, ölçüm nəticələrini ortaya qoyurdu və deyirdi ki, bu gün Azərbaycanda real olaraq “kölğə iqtisadiyyatının” payı 30, 35, 40 faizdir, yəni hər nə qədərdisə. Hökümət real, obyektiv, peşəkar, hər tərəfli aparılmış bir hesabat ortaya qoyardı və deyərdi ki, biz yaxın 2-3 və ya 5 il ərzində gömrük – vergi sistemində, eyni zamanda qeyri-formal məşğulluğun leqallaşdırılması hesabına “kölğə iqtisadiyyatının” payını daraldacıyıq. Biz bunu görmədik, ona görə bilmirik ki, yuxarıda qeyd etdiyim 2,5-3 milyard manat gömrük –vergi sistemində ortaya cıxmış , daha doğrusu real dövriyyəyə cəlb edilmiş , dövlət büdcəsinə toplanmış vəsait “kölgə iqtisdiyyatnın ” real hansı hissəsidir. Bilmirik ki, “kölğə iqtisdiyyatı” nə qədər idi, biz nə qədər hissəsini cəlb elədik və daha nə qədər hissəsi qaldı. Ona görə də hesab edirəm ki, atılası ilk addım “kölğə iqtisadiyyatının” real miqyasını ortaya qoyulması olmalıdır və bundan sonra hökumət proqramlar çərçivəsində hədəflər qoymalıdır ki, bir, üç və ya beşilliklər üzrə necə dəyişəcək. Başqa bir maraqlı detalı da deyim. “Kölğə iqtisadiyyatının” leqallaşmasında bir neçə iqtisadi faktor özünü göstərməlidir. Misal üçün, bu gün Azərbaycanda sahibkarlar mənfəətin hansı hissəsini uçotdan yayındırırlar, yaxud muzdlu işcilər öz muzdlu əməyinin hansı hissəsini dövriyyədən yayındırırlar. Azərbaycanda repetitorluq fəaliyyəti var, bu da bir sahibkarlıq qazancıdır, biz bilmirik bunların sayı nə qədərdi, yaxud sahibkarlar istehsalın hansı hissəsini gizlədirlər və sairə. Gizli iqtisadiyyat işciyə çatan maaşın gizlədilməsi, sahibkara çatan mənfəətin gizlədilməsi, dövlət büdcəsinə ödənilməli olan verginin gizlədilməsi şəklində – bir neçə əlamətlə özünü göstərir. Biz bilmirik ki, mənfəətin nə qədər hissəsi leqallaşdı, muzdlu əməyin qazancı nə qədər leqallaşdı. Vergidə müəyyən dərəcədə görə bilirik.
Öna görə düşünürəm ki, ilk olaraq gizli iqtisadiyyatın real uçotu, real bəyanı olmalıdır. Və bunun üzərində artıq biz bilməliyik ki, gizli iqtisadiyyat nə qədər kiçildi və nə qədəri qaldı, biz nə qədər yol getməliyik ki, gizli iqtisadiyyatı ən azından maksimum leqallaşma, tam , 100% şəkildə leqallaşmasına heç bir dünya ölkəsi nail ola bilmir, səviyyəsinə nə zaman çatacıyıq.
- Hökumətin fəaliyyətində diqqətçəkən yeniliklərdən biri də dövlət büdcəsinin hazırlanmasında müşahidə olunur. Dövlət və icmal büdcə layihələrivə sonrakı üç il üçün icmal büdcə göstəriciləri hazırlanması nəzərdə tutulur. Nəticəəsaslı büdcə tərtibi mexanizminə keçidin təmin edilməsi ilə bağlı qərarlar verilib. Necə düşünürsünüz hökumətin bu sahədə yanaşması doğrudurmu? Büdcə vəsaitlərindən istifadə olunmasında effektivlik, şəffaflıq və hesabatlılığın artması üçün yaxın zamanlarda daha yansı tədbiləri vacib hesab edirsiniz?
Büdcə sahəsində son illərdə görülən işlər xeyli dərəcədə ümidvericidir və diqqəti cəlb edir. Qeyd etdiyim kimi, bu istiqamətdə atılan ən vacib addımlardan biri nəticəəsaslı büdcə sisteminə keçidin təmin olunmasıdır. Vətəndaş cəmiyyəti olaraq 2007-2008-ci illərdən bu sahədə tədqiqatlara başlamışdıq və hökumətə 2007 – 2015 -ci illər ərzində üç müxtəlif hesabat təqdim etmişdik, təkliflər paketi vermişdik ki, Azərbaycan nəticəəsaslı büdcə sisteminə keçməlidir. Nəticəəsaslı büdcə sistemi büdcənin nəticələrə görə proqnozlaşdırılmasını, hesabatlılığını nəzərdə tutur. Yəni bu gün hökumət təhsil, səhiyyə, sosial-müdafiə sisteminə vəsait planlaşdırırsa öncədən nəticələrini cəmiyyətə deyir ki, biz yaxın bir-iki -üç ildə ( 3 illik büdcələr tərtib olunur)bu qədər vəsait xərcələyəcəyik və biz hər ilin sonunda, eyni zamanda üç ilin sonunda, bu nəticələri əldə edəcəyik. Misal üçün, orta təhsilə bu qədər pul xərcləyəcəyik və 9-11 sinif buraxılış imtahanlarında şagird nailiyyətlərinin səviyyəsi hazırki səviyyədən səviyyədən filan səviyyəyə yüksələcək, yaxud 17 yaşında orta məktəbi bitirənlərin ali məktəbə qəbul əmsalları filan həddən bu həddə çatacaq. Və ya səhiyyə sisteminə biz bu qədər vəsait xərcləyəcəyik və müxtəlif xəstəliklər üzrə erkən ölüm səviyyəsini bu səviyyədən bu səviyyəyə aşağı salacayıq və sairə. Yəni bu nəticəəsaslı büdcə deməkdir, həm də bu hesabatlılıq deməkdir ki, hökumət hər bir sahə üzrə xərclədiyi hər manatın hesabatını, öncədən nəticə indikatorlarını cəmiyyətə bəyan etməklə, bir növ öz üzərinə hesabatlılıq öhdəliyini götürmüş olur ki, mən bu qədər pul xərcləyəcəm və cəmiyyət bundan bu faydanı götürəcək. Biz bu günə kimi bunu görməmişik.
Artıq 2021-ci ildən hökumət 3 pilot istiqamət üzrə – təhsil, kənd təsərrufatı, ekologiya sahəsində ilkin olaraq nəticəəsaslı büdcəyə keçidin öhdəliyini öz üzərinə götürür. Yaxın günlərdə parlamentdə büdcə layihəsinin müzakirəsinə başlananda ilk dəfə görəciyik ki, hökumət belə bir sənədlər paketi verib və nə dərəcədə keyfiyyətli hazırlandığını da o zaman görəciyik. Nəticəəsaslı büdcənin effektiv işləməsi üçün şəffaflıq və hesabatlılığın artırılması istiqamətində işlərin aparılmasına ehtiyac var.
Nədən söhbət gedir. Ilk növbədə maksimum dərəcədə büdcə məlumatları cəmiyyət üçün açıq olmalıdır. Misal üçün, hökumətin investisiya xərcləri ilə bağlı hesabatlılığı olmalıdır, investisiya xərcləri tam açıq olmalıdır. Ucqar bir kənd sakini onun məktəbin, səhiyyə obyektinin tikintisinə, kəndinin yol çəkilişinə nə qədər pul ayrıldığını artıq büdcə müzakirələrində görməlidir. İkincisi, hər bir rayon və şəhər üzrə gəlir və xərclərinin strukturu görünsün. İnsanlar görə bilsin ki, misal üçün, Şirvan şəhəri üzrə gəlirlər hansı vergilərdən formalaşacaqdır, yaxud xərclənən vəsaitlər hansı istiqamətlər üzrə gedəcəkdir.
Bundan başqa, vətəndaş cəmiyyəti ekspertlərinin yanaşmasına görə, bir haldakı nəticəəsaslı büdcəyə keçiriksə nəticəəsaslı büdcə hesabatlılıq formatı yaradılmalıdır, yəni hər bir nazir özü hesabat verməlidir parlamentdə, eyni zamanda proqramlar üzrə hesabatlar olmalıdır, yəni hər bir sahənin inkişafı üzrə proqramlar və altproqramlar olmalıdır. Və hər bir proqram üçün büdcədən ayrılan vəsaitlər büdcədə görülməlidir və hər ilin sonunda hər bir nazir proqramlar və altproqramlar üzrə hesabat verməlidir. Düşünürəm ki, büdcənin şəffaflığı və hesabatlılığı bu şəkildə yeni dövrün, yeni mexanizmlərin tələblərinə uyğunlaşdırılmaldır.
- Şəffaflıq və hesabatlılıq korrupsiya mühtinin daralması, korrusiya faktlarının aşkarlanması üçün əsas alətlərdən biridir. Şəffaflıq və hesabatlılığın təməli isə informasiya açıqlığıdır. Bu yaxınlarda yerli idarəetmə orqanlarında informasiya açıqlığı ilə bağlı tədqiqat aparmısınız. Əsas qənaətləriniz və tövsiyyələriniz nədən ibarət oldu?
Bəli, biz pilot qaydada ölkənin şimal, qərb regionlarından 4 icra hakimiyyəti və bir sıra yerli dövlət qurumlarında informasiya açıqlığını analiz etdik, monitorinq apardık. Nəticələr qənaetbəxş deyil. O baxımdan ki, “İnformasiya əldə etmək haqqında” Qanunun tələbinə uygun olaraq acıqlanması vacib olan bir çox məlumatları biz bu qurumlardan açıq mənbələrdən əldə edə bilmirdik. Xüsusən də əsas qənaetbəxş olmayan məqam bu qurumların çap vasitələri ilə informasiya yayılmasını həyata keçirməsidir ki, bu da müasir dövrün tələblərinə cavab verən standart deyil. Belə ki, biz internet dövründə yaşayırıq, amma bu qurumların internet resursları vasitəsilə məlumat yaymaq imkanlarının zəif olduğunu gördük.
Həmçinin İcra hakimiyyətlərinin saytlarındasərf olunan vəsaitlər haqqında, rayonun ayrı-ayrılıqda problemlərinin həllinə xərclənən vəsait haqqında, dövlət proqramları çərçivəsində bər bir rayon üzrə sərf olunmuş vəsaitlər haqqında məlumatları açıq görə bilmirik. Rayon İcra hakimiyyətlərinin saytları şablon, sanki bir qəlibdən hazırlanmış və saytda son dərəcədə məhdud məlumatlar var, bir çox yerli qurumların avtonom saytı yoxdur. Vətəndaşların ictimai iştirakçılığına şərait yaradan məlumatlar yoxdur. Halbuki vətəndaşın ictimai iştirakçılığı üçün birinci informasiya lazımdır.
İdarəetmədə ictimai iştirakçılığın ən zəruri tərəflərdən biri də informasiya açıqlığıdır. İnformasiya açıqlığı təkcə şəffaflıq üçün zəruri deyil, eyni zamanda insanların idarəetmədə iştirakçılığınının stumullaşdırmaq üçün bir mexanizmdir.